LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.

This table is 9.2 mm thick, is replica watches online a relatively slim watches, with automatic movement, more importantly, it is fake rolex watches equipped with 1150 core, with 100 hours of fake rolex power storage, is a long dynamic table does not swiss replica watches see more regular table in paragraph.

Om die kleur van taal te kan agterhaal

Karen de Wet

Koop hier

Kleur kom nooit alleen nie
Antjie Krog
2000
Kwela Boeke

I

Klipharde kernonversetlike vers. Krag. Krog. Wat anders is daar om te s�? Oor die meesleurende vaart van narratiewe, die evokatiewe liriek, die met brutale hale oopgekerfde grein? Ek het my verset teen die s� oor en rondom en aan die hand van hierdie bundel. Tot en met die besef: hieroor sal geen s� ooit ’n klaars� en ’n s� uits� dat volledig oopges�, kan wees nie. Skrale, dog onwrikbare troos. N�ks wat ek hier kan s�, gaan die leesplesier van die leser demp, omseil, kan ontneem nie. En met hierdie vrypas begewe ek my dan in die landskap van Antjie Krog se jongste: Kleur kom nooit alleen nie.

Die versoeking om tot byvoeglike naamwoorde (en dan spesifiek ingegee deur die skering en inslag van hierdie verse) te verval is dwingend: inkantiewe Krog, reaksion�re Krog, liriese oopklowende Krog — vir elke vers ’n eie verloop, vir elke leser ’n paadjie. Maar vir hierdie vooraf lees dan enkele waarnemings in die bre�, ’n poging tot ’n soort probeer bestryk van die kleurspektrum. Want niks in hierdie bundel staan alleen nie. Nie gedigte nie, nie afdelings nie, nie refreine nie, nie allusies nie. Als kom saam — selfs die uiterstes. Daar �s nie antwoorde nie. Daar is nie ��n blik nie. Dis soos die hardvogtige mooie klip uit die bodem van hierdie aarde, hierdie verse. En klip is onwrikbaar klip — soek en behoef nie mooipraatjies nie. Wys kortpaadjies af. Soos waarheid en geskiedenis ook. Soos liefde en die brose en brawe (die voortvarende, die stompsinnige) mense wat dit bedryf en telkens bedro� daarvoor te staan moet kom en net so telkens ook weer verenigd en ekstaties daarvan weggaan. D�t, dink ek, is wat hierdie ongeseglike boek eiesinnig en onverskonend kom s�.

Hier is ’n soeke na sin en essensie wat taal ongenadiglik en ongenaakbaar oopbreek — van die eerste ademende sug tot die laaste ontmaskerde lettergreep daarvan (p. 58, p. 63). ’n Afwys van verfraaiing en versagting en enige iets wat maar nog net naastenby na verhulling wil ruik.

D�s die idee wat ek van Kleur het: dat dit oopskryf tot by die essensie.

Die ding met Krog is dat sy die taal so uitmekaar haal, dat sy elke greintjie krag (s�krag, drakrag, daadkrag) so daaruit agterhaal, dat daar weinig oorbly wat mens kan s� sonder om teruggesleur te word na woorde wat sy reeds met beitelpunt geoormerk het. Reeds als tot op die naaf oopgeskaaf het. En die leser kan maar kies. Daar l� ’n magiese mat (“iets wat lyk soos ’n movie-set in die Arouane-woestyn / op ’n duin is helder bont matte oopgegooi / en lae gestoffeerde banke / die son sak soos ’n maan oor die lippe van duine”, p. 101, “10. aankoms”) hier ingeweef en oopgegooi: in die kode van kleur, in die teleks van taal. En wie kan hieroor skryf as Krog reeds die uiterste grens van elke woord tot op die spits gedryf het? Dit waarna Louw verwys, dat daar grense �s waaragter taal betekenis en bedoeling wil bly verskraal (die “nooit-gehoorde” wat ges� wil word, maar “om die grense [bly — kdw] flikker”), dat taal soos beitelpunt dalk oop kan kloof (“s� moet ’n beitel slaan / wat beitel is, of h��?”), dit het Krog nou gedoen. Sy skryf nie daaroor nie, sy breek die taal oop tot die s� self.

Noudat ek eenmaal Louw opgehaal het: ’n studie wat l� en w�g op aandag, is die voortsetting wat po�sie soos di� van Krog en Breytenbach en Stockenstr�m maak op iets wat mens by die Veertiger-vernuwing van Opperman kan gaan haal: die werk met die konkreet aardse (soos Kannemeyer dit s�), die fokus op die barre, ongenaakbare aardse van Afrika. En in Kleur kom hiervoor heelwat perspektiewe by. Veral in die werk met klipmetafore en spesifiek dan in verband met ’n soeke na hoort in Afrika en ’n strewe na (aard in) taal — iets wat hier heel verder oopgemyn word as wat nog in bv. “Te klip om te boom” gebeur. Krog laat die klip teel. Sowaar (1).

II

Dis die twintigste van Oktober van Tweeduisend. Ek staan in die Po�ziecentrum in Gent. Dis die titel wat my oog vang — di� re�l ken ek mos? Maar s�? Dis ’n versameling Krog. “Samenstelling, vertaling en nawoord” deur Robert Dorsman (2). Die titel: Om te kan asemhaal. (“� asemhaal, asemhaal, was taal nog nooit nutteloos of prutsel nie, maar al”, dein die res van die re�ls uit Lady Anne in my binne-oor.) Dis ’n paralleltalige publikasie. En daar’s ’n “ekstra” gedig in. Uit die “Jaarblad van die Kroonstadse Ho�rskool, 1970”. Ek staan in Gent tussen die tongval van Vlaandere en tussen rakke vol Nederlandse po�sie, en Krog kom praat uit 1970 asof sy in Tweeduisend skryf:

Negentien sewentig. Suid-Afrika. Dieselfde Krog, sien ek later die aand, toe die kosbare koerierpakkie met die pasvrygestelde Kleur uit Suid-Afrika reeds in Leuven se Blijde Inkomststraat op my terugkeer l� en wag. Dieselfde Krog. Slimmer aan die woord. En gladder, en heler. Meer geslepe, meer uitgelese. Vaartbelyn en onverskrokke onverskonend. Maar in die murg nog dieselfde. D�s dalk wat sy dan doen, hierdie vrou van drie dekades se po�sie. Sy groei haar verse soos die weefsel waaroor sy dit in hierdie bundel (die maaksel, die weefsel, die weefwerk) het. En tussendeur sit sy ook daarvoor en kyk, bestuderend bedag op die skryf van po�sie, die skryf ��r po�sie — beoefen sy dus ook die histologie.

Mondweefsel, wondweefsel, sgraffito, bindweefsel. Die titels van die afdelings in Antjie Krog se Kleur kom nooit alleen nie. In “Mondweefsel” word daar vertel deur di� wat naaste aan die belewenisse en wetes staan aan die woord te stel — ��k deur hulle taal en taalgebruik aan die woord te stel. “ses narratiewe uit die Richtersveld” heet die reeks waarmee Kleur open: verhalende verse waarin die orale stem kry l�nk voor daar oor die tema van oraliteit en orale digters (soos “4 griots”, p. 89) gedig word. Die bundel begin met “die Groot Gariep” (p. 13), die “Oer-Oranje”, “Die Rivier” wat gebore word wanneer ook kontinent Afrika en die suidpunt daarvan ontstaan: “los van ander skiet suider-Afrika die lug in / bibberend van losse vryheid”. ’n Belangrike begin vir die bundel, hierdie geboorte van rivier. Later, in die “Bindweefsel” van die slotafdeling, word dit teruggeroep in die reeks “van litteken tot rivier”, omdat dit ten slotte in en deur die rivier (hierdie keer meer noord: die Niger) is wat die wordende redding kom waarna daar dwarsdeur die bundel gesoek word:

dit gebeur
as rivier geliefde word
met woorde loop ek op die water
(“7. rivier”, p. 98)

die rivier ken geen grens nie
die rivier raak altyd alle kante
die rivier maak meer as een wees
moontlik

in hierdie bre� skittering van water en lig
maling en loom
kom al die rowe in my los
iets — nie van wees nie
maar van word

[...]
nie van wees nie
maar word
baie worde
baie baie worde
(“8. boot”, p. 99)

Maar dit is om voortydig die bundel vooruit te loop. Eers is daar verskeie gedaantes van afrekenings, ontblotings en ontboesemings wat oopgeskryf moet word. Eers is daar die ononderbroke worstelstryd met taal, die kompromislose oopkloof van geskiedenis (die heel n��ste soort), die uitmergelende afrekening met, en verkenning van ’n ongenaakbare kontinent, die durende pad-uitkap na hoort.

III

Daar is baie vorme van oopskryf in Kleur, baie aangesigte, baie manifestasies. Een van die wat ophefloos kloof tot waar dit nooit weer onaangeraak kan wees nie, l� in “Wondweefsel”. N� “Mondweefsel” se direkte aanspreek deur die vertellings, is dit nie net die tema van die gedigte in “Wondweefsel” wat in die lewe in sny nie, maar waarskynlik l� ’n groot deel van die impak daarvan ook in die onge�llustreerde blote opstapelings wat aangebied word. Nie meer orale meedelers nie, maar nou fragmentariese opstapelings uit dagboeke. Asof om self-te-s� hier eenvoudig onmoontlik is. Asof enigiets meer as bloot opnoem, �nige vorm van poog om die ellende te probeer be-s�, heiligskennis sal wees. En in elk geval: uit die gebrutaliseerde verlede is fragmente wel al wat oorgebly het. En verder: n�ks kan m��r s� as hierdie skraal stukke konsentrasiekamptaal nie:

4. die kinders grawe die karkasse van skape op
die kinders string die derms aanmekaar
die kinders braai dit in die as
pp. 29-30

Maar dis nie waar dit bly nie. In ’n stilistiese greep van gelykstelling, deur iets so eenvoudig soos parallelle titels, kom skryf Krog in “Wondweefsel” twee reekse gedigte kommentaarloos na mekaar — en doen die werk wat die literatuurgeskiedskrywers nou al vir jare afskeep (nalaat?) (3), kommentaarloos en meer effektief. Kom druk die “nasionale” empatie met die konsentrasiekamp-afgryse en die haat teen die kolonialiseerders aan die begin van die eeu deur die bewussyn van vandag se (wit) leser na dit wat r�gtig (o, o regtig — die waarheid, die verminkte geweldaangedoende, gewelddadige waarheid), na dit wat aan die einde van die eeu in townships en shacks ervaar is. En skielik is dit, hierdie twee stelle dagboeke en die onuitspreeklike afgryse daaroor, die onophoudelike leed daarin, vir �lmal waar. Nie net vir daardie uiteenlopende “�lmal” wat “direk” daarby “betrokke” is nie, en ook nie net vir (literatuur-)historici wat agternabeskou tendense in ’n taal se verse kom sien nie. Skielik is dit daar. Hier. Kom maak Krog die ontken, die ignoreer, die blinde oog draai, die doodswyg, onontkenbaar oop. In blootse uits� en meedeeltaal. In po�sie sonder om po�sie daarvan te maak. Selfs in ’n soort inkantief treurende taal — sodat van die rouliedere selfs die verskriklike teenoorgestelde van prysliedere raak. Twee reekse gedigte dus, twee gelykluidende titels, twee parallelle geskiedenisse van verskrikking: “dagboeke uit die begin van die twintigste eeu”, “dagboeke uit die laaste deel van die twintigste eeu” heet dit.

13. die liggaam beroof
die blind gefolterde keel

die prys van di� land van dood
is groot soos ’n hart
(p. 36)

Pas n� die verslag uit dagboeke, woed hierdie wetes van verskrikking ook op ’n ander manier uit. Die derde reeks in “Wondweefsel” heet: “land van genade en verdriet”. En hier word die po�sie toegelaat tot ’n stem — een van passie en pyn, een van: waarheen om te gaan, wat om te doen:

wat s� ’n mens?
wat de hel d��n ’n mens
met di� drag ontkroonde geraamtes, oorsprong, skande en as

die land van my gewete verdwyn sissend
soos ’n laken in die donker
(p. 38)

En:

[...]
die dood klap sy beroulose kleppe in ons taal
ja, die onverdrote deeglike dood.
(p. 39)

Op ’n soortgelyke manier as wat daar in die bundel gevorder word vanaf die plaaslike (die “Suid-Afrikaanse”) “Oer-Oranje” ( p. 13) tot die groter verband van die kontinent (“Afrika” se) “Nyl van die Neger / n’ger-n-gereo / Niger” (p. 97), word hierdie evokasies rondom geweld, taal en dood in Suid-Afrika later in die bundel ook in die groter geheel van die kontinent ingebed. Word woede en bloed betrek, sodat roulied en “klaaglied” (p. 77) saam begin bestaan:

die lank ingehoue skreeu skreeu

uit vrees, uit waansin, uit skuimende angs
val gekaptes in omhelsings van bloed

Terug in Suid-Afrika, by “land van genade en verdriet”:

hoor! hoor die opwel van medemenslike taal
in haar sagte weerlose skedel
en hoor die stemme van die land
almal gedoop in die lettergreep van bloed en hoort
be-hoort die land uiteindelik aan die stemme wat daarin woon
l� die land aan die voete van verhale
van saffraan en amber
engelhaar en kwets
dou en eer en draad
(p. 38)

In ’n gedig soos hierdie is die spore van wat later op groter skaal teen die einde van die bundel in “Bindweefsel” gebeur, reeds sigbaar — naamlik hoop. Hoop op versoening en saambestaan, hoop op word en hoort. En durf mens inversies van, pendante vir “Amakeia” in die verse van “slaapliedjies vir Ntombizana Atoo” (pp. 79-83) sien:

[...]
kindertjie swart kindertjie veld
kindertjie niemand
vir niks vermeld
kindertjie bors kindertjie dors

2. die wind is die hemel vol
met my stem op pad na jou toe
[...]

hou vas liewe kind
teen alles in

dat jy die aarde kan sien
saamgekleef met sonne en mane en komete en meteoriete
die windgesyferde lug
[...]
jy moet si�n
jy moet h��r hoe die wind die son oor jou drumpel dra
pr�� hoe water in die ondergaande son ivoor word

kindjie die grond gloei van hemel

3. ek sal jou kom haal uit beendere en koe�ls en geweld en vigs
uit stomheid en domheid uit die korrupte gesigte van mans
[...]

want jy m��t dit anders sien
ons van die afgrond
moet almal �nders sien
die vasteland wat soos ’n groot swart hart op die aardbol dryf
vasteland wat �ns is
[...]

ek l� my wang teen joue
en wil in jou inblaas
gee om
gee om
sj-sj

IV

En nou het ek nog lank nie eers begin raak aan afdeling III nie. Aan “Sgraffito” nie. Liefdesverse Krog. Waarvan die eerste reeks (“skilderysonnette e.a.”, pp. 51-62) met beeldgedigte liefde maak soos Afrikaans dit nog nie gesien het nie. Walter Battiss, Marlene Dumas, Pablo Picasso. En dan “skryfode” (pp. 66-74). Mens kan nie hieroor s� nie. Die swye word jou van nuuts af aan opgel�. Ook deur die blote onversteurbare vaart van vers. Die o so gemaklike natuurlikheid, die onkeerbaarheid daarvan. Soos die water van die riviere waaroor die bundel dit het — wat deur eeue heen ’n pad deur rots heen kaart, en nou vanselfsprekend en eiegeregtig daardeur loop. In die voetpad van die eie voetval loop:

[...]
(die wingerd teen die hange neem ’n verorberende groen eed
dat niks tot niet sal gaan onder hierdie styfgespanne winddeurwaaide lug nie
op maanlignagte kan jy die hoewe teen die klippe hoor sterremaak
maar wat s� dit?
hoeveel kleur bind jy hierin saam)

[...]
soos jy behoort ek aan die aarde
en die letsels daarvan

[...]
ek skryf: jy eet asof jy feesvier
ek skrik vir my hongerte na jou geplette enkels
die aarde is warm met klein paddatjies

ek het alles te verloor
ek gee niks op nie
ek balanseer tussen wonde, rowe en kelo�ed

V

Maar wat my die langste sal bybly uit die spektrum van Kleur kom nie alleen nie, is die gefokusde en nimmer verslapte klipharde oopskryf van dit wat in die binneste is. Die essensie, dus. En miskien kan mens hierna verwys deur die vyfde gedig van die reeks narratiewe uit die onherbergsame Richtersveld metafories as voorbeeld te gebruik. In ’n gedig soos “5. narratief van klip” sou baie beitelpunte kon breek. (En ja, Louw se beiteltjie en Opperman se klip word hier bygehaal.) Maar nie hierdie bundel s’n nie. Nie die stem van hierdie digter nie. Die manier waarop die uitdaging aanvaar word om die grondigste van alles (elke liewe tema en nuanse en belewing) tot in die onaansienlike wese daarvan �n te kyk, en huiweringloos onverbloemd ��p te s�, d�t is wat (in hierdie gedig, deur hierdie bundel) werklikwaar verbluffend is. Om die uitdaging van die kontinent wat sig verset tot bewoon en benoem, om hierdie uitdaging in sy mees ongenaakbare vorm te aanvaar, naamlik in terme van klipharde onversetlike klip, en om dan daarmee sukses in en deur die taal te behaal, d�t is verdienstelik. D�t boei.

In “5. narratief van klip” word die kryt uitgel�, die stryd aanges�:

En wys die klip benoeming af:

dit bliksemswil rym!
Ek’s ding, hoor jy!
kyk my in die oghe, face my
ek is ding
ek verweer brutaal
tot klipskilfers teen kaal helse skuinstes
vieslike deurmekaar klipbleddievlokke
geen klipwoorde gaan jy ooit uit my tap nie
nooit my tot taal kap en kaap nie

Wat hier verwoord word, raak dan binne die bundel metafories van die kaalvuisgeveg daarvoor om elke liewe verhulling af te sweer en oop te breek. Iets wat in hoogspanning deur die bundel bly loop. ��k waar die woorde en die tema’s en die toonaarde lirieser en ligter raak. Mens sou selfs kon opmerk dat daar teen die einde van die bundel ’n soort uitoorl� kom, wanneer iets so onvaspenbaar (en “sag”) as water nou ook met meganismes wat gewoonlik vir metale reserveer word (“plet”), aangedurf word:

En die grootste jubeling hiervan is dat hierdie meegewende sagtheid van water, die smeebaarheid, die “glas” daarvan (“dryf ons in stilte op glas”) — glas wat boonop immers uit vuur en die sand van klip voortgeblaas moes word — dat dit dan nie aanleiding gee tot ’n terugval op die “maklike” verleiding van rym (soos waarteen die klip vroe�r moes verset) nie, maar dat taal en po�sie bewys dat dit geleer het om te verruim:

Dis nie net kleur wat nooit alleen kom nie. Dis ook leef en lees. En mense en waarheid en verdigsel en die nonrymende vaart van verlossende vers.

’n Digter wat dit alles, en s�, kan doen binne die vaartbelynde grasie van die soort vers wat in Kleur staan? Dan kan die leser sig net met dankbaarheid skaar by die slotvers. Instemmend knik: daar �s

nie, niks by hierdie verse, hierdie s�e, hierdie blootl� van wees nie.

En j�, wil ons steeds instemmend (en ’n klein bietjie dankbaar ook, na die afranselings wat dikwels en genadeloos deur die bundel gekom het) saampraat met Jakoobs se uitspraak waarin ons uitgelese ore reeds die bekende salwing van “hoe diep my liefde vir jou l�” se�vierend raak wil hoor. Ja, dankie tog, wil ons vooruitgryp: daar’s niks by te voeg nie, dit �s hoe diep die liefde l� (en die redding en die hoop, die ganse po�sie). En dis net hier waar die “deurdagte digter” (Lady Anne) vir oulaas staal wys, die herneutermes draai. Langs die “(ruggelingse murmel)” van kanaalwater vir Jakoobs laat s�: “mits deze” wil ek vir jou s�: ““waar mense is / is altyd mos ongemakke””.

Tot aan die einde dus, die heel, heel oplossende en liriese einde:

tot aan hierdie einde is daar dus niks m��r te s� as die diepte van liefde en die ongemakke van mense nie. En die oopgebreekte blootsgeryde taal van een vrou, een gedigbegenadigde stem, wat in ’n kontinent leer word. “baie worde, baie baie worde”. Amen. Wil mens s�. Dis hier waar die veelkleurigheid l�.

Aantekeninge

1. Nou eers kantaantekening. Mens moet jouself soms keer om te wonder oor die epidemiese (?) afmetings in die Afrikaanse po�sie wat so deurtrek kan raak van kniebuigings en weer- en te�sprake wat die po�sie van voorgangers betref. Maar wanneer �n digter uit die glippende gladheid van Jonker se stromende “Mos waterval kantelson” ’n weerklank kan omklink na die klipheid daarvan: “ek soek taal / soos: die skitterende wit gebit van klip / soos: klipwaterval kanteldam” (p.19), en daardeur beide soliedheid en ontglipping, en van beide gedigte, vas kan vang, dan, dan.

2. Krog, A. 1999. (samest. & vert.: Dorsman, R.) Om te kan asemhaal. Amsterdam/Antwerpen: Atlas.

3. Die voor die hand liggende materiaal l� daar — oor hoe gedigte uit en oor die Anglo-Boere-oorlog en gedigte oor die versetstryd en die pyn as gevolg van apartheid, na mekaar roep oor die brug van ’n eeu se jare. Dit l� al lank daar. En dit is nie hier die plek om dit op te skryf nie, maar dink aan al die reaksies op byvoorbeeld Leipoldt se ‘Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie’, aan Vernon February se reaksie met ‘Met ekskusies aan oom Gert vertel’, dink aan Mathews Phosa se opmerkings — die lys is lank.

Karen de Wet
Universiteit van Pretoria/
Katholieke Universiteit Leuven
Oktober 2000

boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspie�l nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is �n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.